در حال حاضر متأسفانه در سراسر ایران، قالی به سبک نایین تولید می شود. در نتیجه بررسیهای به عمل آمده، در زمینه علل این گستردگی به نتایج زیر رسیدیم:

·         تولید کنندگان نایینی: بدین معنا که به دلیل بالا بودن هزینه تولید در نایین (دستمزد بافندگان) تولید کنندگان نایینی برای به دست آوردن نیروهای کار ارزان قیمت، به سایر نقاط کشور مراجعه نموده و ضمن آموزش شیوه نایینی به آنان با صرف هزینه تمام شده، کمتر به ارزش افزوده بیشتری دست می یابند. این مسئله سبب آشنایی سایر مناطق کشور با شیوه قالیبافی نایینی و در نهایت تولید آن در این مناطق شده است.

·         محدودیت رنگ قالی نایین: به دلیل محدودیت رنگ قالی نایین، بافت آن نیاز به دقت زیادی (جهت تشخیص رنگها) ندارد و بافندگان مبتدی نیز دارای توان اجرای رنگبندی آن هستند.

·         به کارگیری قالیهای معمول و آشنا در نقوش قالی نایین: آشنایی نسبی سراسر کشور با نقوش معمول (با حساسیت بسیار کم) در قالی نایین سبب تسهیل در اجرای آن گردیده است.

·         ارزش افزوده: ارش افزوده قالی نایین نسبت به تولیدات سایر مناطق با شرایط یکسان، از میزان بالاتری برخوردار است و همین مسئله سبب گرایش نواحی دیگر به تولید این نوع از محصول گردیده است.

·         بازار فروش: در دسته بندی قالی نواحی مختلف ایران براساس میزان بازار فروش، قالی نایین (بخصوص در گذشته) از جایگاه خاصی برخوردار بوده و در نخستین ردیف های آن قرار می گیرد.

گستردگی بیش از پیش فرش نایین سبب ایجاد شرایط و مشکلاتی در زمینه قالیبافی در سطح منطقه و کشور گردیده است، که عبارتند از:

1- عرضه بیش از تقاضا: در نتیجه تولید انبوه قالی به سبک نایین در سطح کشور، میزان عرضه این کالا بیش از میزان تقاضا شده و این امر سبب ایجاد مشکلاتی شده است که عبارتند از:

·         نزول قیمت محصولات: طبق اصول اقتصادی چنانچه عرضه یک کالا بیش از میزان تقاضا برای آن باشد، قیمت کالای مورد نظر کاهش یافته و این در شرایطی است که نرخ تمام شده محصول ثابت و چه بسا در بسیاری از موارد سیر صعودی داشته است.

·         از دست دادن بازارها: در نتیجه افزایش میزان عرضه و تکرار بیش از حد آن رغبت و تمایل خریداران محصول کاهش یافته و در نتیجه منجر به از دست دادن بازارها می گردد.

2- عدم توانایی تولید قالی اصیل نایین در سایر نقاط کشور: شرایط جغرافیایی منطقه نایین شامل آب و هوا، میزان رطوبت موجود در هوا، ترکیب شیمیایی آب وحتی پوشش گیاهی و جانوری منطقه، سبب ایجاد کیفیت خاصی در قالی نایین شده که دستیابی به این کیفیت در سایر مناطق جغرفیایی با توجه به تغییر شرایط مذکور غیر ممکن گردیده است.

3-نزول کیفیت محصولات: با بالا رفتن سطح کمی تولیدی محصول و عدم حضور کارشناسان تعیین کیفیت و مرغوبیت محصولات (در داخل و خارج از کشور) و عدم آشنایی خریداران با نحوه تشخیص مرغوبیت محصول و نیز با توجه به این نکته که تولید محصول مرغوب نیاز به هزینه اولیه و زمان بیشتر و در نتیجه قیمت تمام شده بالاتری دارد، سبب شده تا تولید کنندگان (با توجه به عدم وجود تفاوت قابل توجه در نرخ فروش) تمایلی به تولید محصول مرغوب (فرش اصیل نایین) نداشته باشند. و تمامی این مسائل در نهایت منجر به نزول کیفیت قالی نایین گردد.

امروزه در بخشها و دهات حومه نایین از جمله تودشک که فرشهای مرغوبی در آن بافته می شود، دربرخی دیگر از بخشهای استان اصفهان از جمله اردستان و بیابانک و حتی مناطقی دورتر مانند طبس (استان خراسان) و قزوین فرشهایی با متابعت از طرح و تکنیک بافت نایین تولید و به بازارهای منتظر و مشتاق عرضه می شود.
آنچه در روستاهای جنوبی و شرقی و شمالی نایین بافته می شود دقیقاً در گستره نفوذ فرهنگی فرش نایین است. هنگامی که این فرش از «خور» به سوی طبس و کاشمر و سبزوار حرکت می کند به نوعی رفتهرفته از کیفیت تهی می شود.
در بافرون، جشوقان، تودشک زفره (در روستای مارشینان) و جندق فرشهایی مرغوب و با کیفیت عالی بافته می شود. اما در مناطق خور، اردیب، گرمه و مهرجان فرشها کیفیت نازتری می یابند. در مسیر خور به طبس نیز کیفیت فرش به علت استفاده از پشمها و رنگهای نا مرغوب و جفتی بافی پایین آمده است.
در روستای فرخی نیز فرشبافی رواج دارد که قالیبافی آنها در حد متوسط است. اردیب و عروسان نیز قالیبافی متوسطی دارند ولی بهترین فرش منطقه از آن جندق است که در آنجا فرش ابریشمی نیز بافته می شود.
روستاهای اطراف نایین در مسیر نطنز، نظیر جشوقان چو، (گش کو، جوشقان کوچک)، رحیم آباد، ورزنه، حزن آباد، اوشن بادافشان، میلاجرد، کوشکویه سگزی ومزرعه شور عموماً قالیبافی وجود دارد.
به موازات حرکت از طرف روستاهای خور در مسیر بیاذه، فقر طبیعی منطقه همراه با عوامل فرهنگی بر کیفیت بافت قالی اثر می گذارد که از آن نمونه می توان به پشم های نامرغوب و جفتی بافی اشاره کرد.
در منطقه تودشک، رنگرزی نیز رواج دارد، البته در سالهای اخیر استفاده از رنگهای شیمیایی همراه با قرمز دانه نیز در این مناطق رواج یافته است، که این امر می تواند یکی از دلایل گریش رنگهای شفاف و یاقوتی به دست آمده از قرمز دانه به سمت رنگ قهوه ای باشد.

در نایین برخلاف بسیاری از مناطق دیگر کشور، قالی از ابعاد خاصی تبعیت ننموده و قالی این منطقه در اندازه های بسیار متنوعی تولید می گردد.
چنانکه ملاحظه می گردد ابعاد در قالی نایین تابع هیچ اصل ثابتی نیست و این مهم یکی از خصوصیات فرش این منطقه است.
با توجه به توضیحات مذکور تعیین رجشماری خاص جهت ابعادی معین (در قالی نایین) توسط طراح و بر روی نقشه غیر ممکن بوده و طراحان تنها براساس تهداد گره مورد نظر در عرض و طول قالی، ابعاد نقشه را تعیین می نمایند و حال تولید کننده می تواند نقشه مذکور را براساس تقسیم بندیهای خاص خویش بر روی چله مورد نظر: 4لا، 6لا و با 9 لا پیاده نماید. بدین ترتیب طبق نقشه ای واحد محصولاتی با ابعاد و رجشمار و انواع گوناگون تولید می گردد و همچنین در هر یک از این انواع چله ها نیز با تغییر میزان تراکم تارها طبق سلیقه شخصی، می تواند با نقشه ای ثابت و یک نوع چله، قالیهایی با ابعاد و تراکم (رجشمار) متفاوت تولید نماید.

ابعاد متداول فرش نایین

·         9060   

·         12090     

·         180120

·         200120

·         200130

·         210130

·         230150

·         280170

·         280180

·         300200

·         330220

·         400300

·         430300

·         1000600

 

با وجود شاخص بودن طرح فرشهای نایین، اگر هویت واقعی این فرش را از آن رنگ آمیزی آن ندانیم، نقض غرض کرده اییم. این نوع رنگ آمیزی که عموماً به مدد قابلیت رنگ های طبیعی و گیاهی و به دست رنکرزان ماهر نایینی بر این فرش حاصل می شود، کاملاً از رنگ آمیزی فرش های سایر نقاط ایران، به خصوص فرش های رنگین عشایری و روستایی و نقوش پر و رنگ آمیزی متراکم فرش های تبریز و حتی اصفهان قابل تشخیص است.
مشخصه های رنگ آمیزی فرش های نایین، که قسمت عمده ی شهرت خود را مدیون آن است، زمینه ی رنگی از نوع روشن و مات است که همراه با طرافت و دقت در بافت به نقوش متراکم و پر از پیچش سنتی، آرامشی شگفت انگیز می دهد. اگر این کیفیت را یکی از دلایل اصلی نفوذ فرش نایین در بازارهای جهان بدانیم، شاید تعبیر روان شناسانه ی این امر آن باشد که رنگ های زیبا و آرامش بخش و رؤیا گونه ی فرش نایین به نوعی در تعدیل هیجان های فرساینده ی زندگی امروز مؤثر است.
با توجه به این که فرش نایین فاقد قدمت، یا حداقل مدارک مستندی است که دلایل این گونه رنگ آمیزی را توجیه کند، می توان این کیفیت را مدیون آرامش حسزت انگیزی دانست که در فضای این شهر کوچک احساس می شود.

براساس شواهد موجود، اولین طرحهای قالی منطقه نایین از اصفهان و بیشتر از تهران (مرکز هنرهای زیبا) به صورت مدادی تهیه شده و در نایین رنگ آمیزی می شد. البته هنر رنگ و نقطه نمودن نقشه قالی نیز توسط مردی به نام مدرسی که از یزد به نایین آمده و در ضمن اولین عکاسی این شهر نیز بود، به نایین راه یافته است.

اصلی ترین طرح های مورد استفاده در فرش نایین طرح های شناخته شده یی نظیر شاه عباسی، لچک ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی، ختایی و به طور کلی نقوشی است که با سنتی ترین طرح های ایرانی بستگی دارد. استفاده ی مناسب از طرح های سنتی همراه با رنگ آمیزی خاص فرش های نایین، هویتی خاص و جهانی برای این فرش ها تأمین کرده است. از نقوش سنتی دیگری که از آنها استفاده هایی هنرمندانه در فرش نایین شده است می توان به نقش گنبد (سقفی)، حاج خانمی، درختی، قابی، محرابی، محرمات، افشان، لچک ترنج و کتیبه یی و تاریخی اشاره کرد.

با آن که کوچکی شهر و محدودیت و سابقه ی اندک تولید، مانع از آن است که از طراحی گسترده و طراحان صاحب نام و متعدد، نظیر آنچه در اصفهان و تبریز دیده می شود سراغ بگیریم، بایداذعان کنیم که تولید کنندگان و طراحان فرش نایین، زیباترین و دلپذیرترین موارد استفاده و بازسازی طرح های رایج در مناطق قالی بافی دیگر را برفرش خویش نشان داده اند. با این وصف برخی زمزمه های سال های اخیر، دایر بر یکنواخت بودن فرش های نایین، تولید کنندگان این فرش را بر آن داشت که به ایجاد برخی نوآوری ها و استفاده از نقوش متنوع تر دست بزنند، که از جمله ی آنها، علاوه بر استفاده ی بیشتر از نقوش سنتی، بافت فرش های کناره، دایره، شش گوش، و هشت گوش است. در غالب این طرح ها، ظرافت و پرکاری قلم طراحان نایینی، روح و هویت خاص فرش های نایین را تضمین کرده است.

نتایج تحقیقات به عمل آمده نشان دهنده آن است که کلیه طرحهای مورد استفاده در بیشتر مناطق قالیبافی کشور (به استثنای طرحهای خاص برخی از مناطق) در نایین مورد استفاده بوده و معرفی تمامی طرحهای به کار رفته در فرش این منطقه، نیازمند معرفی غالب طرحهای مشخص قالیهای کشور می باشد. با این وجود طرحهای قالیهای نایین عمدتاً بصورت لچک و ترنج بوده و استعمال سایر طرحها کاربرد کمتری دارد. با توجه به طرح و نقش قالی های قدیمی موجود در نایین و اظهارات صاحبنظران می توان طرحهای اصیل فرش این منطقه را چنین برشمرد: لچک و ترنج، افشان، برگردان، ابری، ماهی درهم، خشتی، شکارگاه اژدری، پنجه گرگی، حاشیه حاج احمدی، قاب قلمدون، بند اسلیم، و از دیگر طرحهای جدیدتر مورد استفاده در این منطقه می توان از: طرحهای مهندسی و گنبدی، قاب درختی، بته جقه، گل فرنگ و نقشه غلط نام برد.

لکن با وجود تمامی نقوش مذکور، مهمترین و اصلی ترین طرح مورد استفاده در این شهرستان همان لچک و ترنج بوده و از تنوع بسیار بالایی برخوردار است و اصولاً فرش نایین به لچک و ترنج شناخته شده است. شاید به دلیل استفاده شدید از این قالب باشد که قالی این منطقه به عنوان فرش زیر پایی معروف شده است. در بررسی نقوش مختلف به کار رفته در قالی نایین به نتایج زیر می رسیم:

1. تمایل شدید به سوی طبیعت و گل و گیاه: در قالی این منطقه استفاده از نقوش ختائی و شاه عباسی و گل و برگهای طبیعی به وفور دیده می شود. و این دلیل جغرافیای کویری منطقه و عدم دسترسی به چنین زیبای هایی در طبیعت اطراف باشد. چنانکه در تاریخ و هنر جهان نیز شاهدیم که بشر آنچه را که در آرزوی آن است در قالب هنر وارد محیط زندگی خود می نماید.

موضوع مستتر در سراسر آنها مفهوم دیرینه باروری است، و همه عناصر از وفور بازتاب طبیعت و یک باروری حکایت می کنند که در باغ سر سبز، یا در باغ بهشت ممکن است یافت شود. این همان چیزی است که سرزمین نیمه خشک ایران در آرزوی آن بسر می برد. اگر چه بندرت به آن دست می یابد. چنین نمادی در یک شهر کویری مانند نایین، که در سر حد بقاء وتهدید حرارت صحرایی داغ و بی حاصل بوده است، معنایی بس گیرا بخود می گیرد.

2. عدم تمایل به شمایلگری: یکی از مشخصات اساسی نقوش قالی نایین عدم تمایل آن به سوی شمالیگری است. در نمونه های بسیار نادری نیز که هم اکنون دیده میشود، ضعف شدید در کار تمام شده، موجب عدم تمایل به ادامه این کار شده و این در شرایطی است که درمناطق همجوار این منطقه، مراکز چهره بافی چون اصفهان وجود دارد. در پاسخ دلیل این مطلب به نتایج زیر دست یافته ایم.

1. 2) وجود محدودیت شدید رنگی در رنگ بندی قالی نایین: بافت چهره نیاز به تنوع رنگی بسیار بالا و حساسی دارد و این در شرایطی است که ترکیب رنگ قالی نایین از مدویت خاصی برخوردار است.

2. 2) عدم توانایی تکنیک بافت منطقه: تنها گره مورد استفاده در این منطقه نامتقارن، آنهم عمدتاً بصورت جفتی بافی است، در صورتیکه می دانیم برای بافت چهره نیاز به استفاده از چندین نوع گره و تکنیک مختلف بافت جدید ایجاد ظرافتهای موجود در فرم و رنگ چهره می باشد.

3. 2) عدم وجود برنامه و یا آموزشهای لازم جهت ارتقاء سطح دانش بافندگان در زمینه تکنیکهای مختلف بافت: امروزه نیز چون گذشته در نایین بافندگان تنها آموزش نحوه بافت از استادکاران و بدون هیچ نوع دخل و تصرفی آنرا به کار می گیرند.

4. 2) عدم نظارت طراحان بر روند بافت: در نایین غالباً طراحان پس از طراحی هیچ نوع نظارتی برروند جریان بافت نداشته و عملاً ارتباطی بین اساتید طراح و بافنده وجود ندارد و این نکته با توجه به عدم آشنایی بافندگان با فرم و رنگ صحیح نقوش حساسی چون چهره، سبب بروز مشکلات عمده ای می گردد.

5. 2) نگرش اقتصادی صرف، نسبت به مسئله قالی در فرهنگ نایینی: بدین معنا که در این شهرستان عدم وجود زمینه های صنعتی، کشاورزی و دامپروری در سطح وسیع، سبب اتکاء اقتصاد منطقه بر هنر، صنعت قالی شده است و در چنین شرایطی تنها با وجود بازار فروش و ارزش افزوده به میزان لازم، دیگر نیازی به ایجاد تحول درنقوش و سایر مراحل تولید ضروری به نظر نمی رسد.

فرش نایین، با کیفیتی که در بازارهای جهانی معروف است، از آن نوع فرشهایی نیست که استفاده از پشمهای ضخیم ایرانی در آنها امتیازی به حساب آید. پشم مصرفی در این فرشها از نوغ ظریف است و درصد بالایی از آن نوع پشمی است که به آن کرک گفته می شود. اما آنچه می توان در مورد پشم یا کرک مورد استفاده در این فرشها گفت، آنست که کلاً از پشم نو و خالص و از نظر ظرافت از حد استاندارد پشمهای ایرانی بالاتر است. فرش نایین از زمینه های نادر و مناسب کاربرد پشمهای ظریف غیرایرانی است.
فرش نایین دارای گره فارسی و دو پود است. ساختار فرش متکی بر بافت و شرایط فنی حتی الامکان دقیق است. نقایص بافت از جمله کجی، سره، نزدن پود، دو دست شدن، چند رنگی، و غلط بافی در این فرش بسیار کم و کیفیت تولید در حد بالای استاندارد است. بدیهی است که در اینجا هنگامی که صحبت از فرش نایین می شود، نوعی فرش خاص مورد نظر است که از نظر بازارهای داخلی و جهانی، به عنوان یک فرش عالی ایرانی شهرت ویژه یی دارد و به آسانی می توان دریافت که کیفیت عالی بافت، که متضمن ثبات رنگ، ابعاد، استحکام، دوام و همچنین صحت و دقت در نقشه است، در این شهرت بی تأثیر نبوده است.
دارها عموماً چوبی است و تلاش هایی برای تعدیل آنها به دارهای فلزی صورت گرفته است. روش نصب دار و شیوه ی چله کشی و پایین کشی فرش، مشابه مراکزی نظیر اصفهان و کاشان است و افرادی خاص درانجام این کارها مهارت و تجربه دارند.
فرش هایی که درون منازل و عمدتاً به وسیله ی زنان بافته می شود، به دلیل طولانی بودن زمان بافت، فشار چندانی بر بافنده وارد نمی کند. پرداخت اولیه، ضمن بافت صورت می گیرد و پرداخت نهایی فرش هایی بالاتر از 160 جفت (گره) با دست انجام می شود. نایین یکی ازمراکز موفق بافت فرش های بزرگ پارچه با کیفیت خوب بوده است (شاید علت این امر استاندارد بودن نسبی نقشه هاست که باعث افزایش سرعت تولید می شود).
اگر چه امروز تعداد این فرشها کم شده، ولی استفاده از دستگاههای مکانیکی پیشرفته برای شستشو، کز دادن (برای از بین بردن گره ها و پرزهای اضافی پشت فرش) و پرداخت، در مراحل تکمیل این فرش ها ضروری است. کار گاه های نایین، چه در مراحل بافت و چه در مراحل تکمیل، عموماً روشن و پر نور بوده و از نظر استاندارد مطلوب می باشند و این امر بی تردید از دلایل بالا بودن کیفیت فرش های تولیدی است.
تار و پود فرشهای نایین از پنبه و پرز از ابریشم ولی ترکیب پشم و ابریشم است که معمولاً ابریشم سفید را در حاشیه نقوش فرش می بافند که به طرح حالت برجسته می بخشد.
گره: فرشهای نایین با گره سنه بافته می شوند و تعداد آنها از سیصد هزار تا یک میلیون گره در هر متر مربع تغییر می کند.
قالیهایی که برای مصرف خانواده ها به کار می رود مجموعاً ساختاری محکم و پرزهایی بلند دارد تا برای زیر پای افراد و خانواده دوام بیشتری داشته باشند و چون قالیهای نایین دارای
پرزهایی کوتاهند، و اکثراً رنگهای روشن در آنها به کار رفته، برای مصرف خانواده ها کمتر مورد احتیاج است و بیشتر برای تزئین به کار می رود.
خامه مورد مصرف در فرش نایین از کارخانه ی پشم هرند – شرق یزد، صنایع کرک کاشان و صنایع کاشان فراهم می آید و از نمره 8 تا 20 متریک در این فرش به کار می رود که نمره 20 آن در فرشهای ظریف نایینی مصرف می شود. نخهای مورد مصرف در چله ی فرش، از نوع چله ی موردمصرف در فرشهای اصفهان است و از اصفهان و کاشان تأمین می شود، علیرغم شهرت فرشهای ابریشم، فرش نایین بیشتر بر پنبه و پشم متکی است.

ادامه مطلب

پیدایش صنعت و هنر فرش در نایین به شهادت کتاب تاریخ نایین تالیف عبدالحجت بلاغی با بنیان گذاری اولین مدرسه نایین ارتباط دارد. در سالهای آغازین نهضت مشروطه ایران یکی از فضلا به بنام « ادیب نایینی» در دهه 1290 شمسی در کنار مکتب خانه های سنتی مرسوم، مدرسه ای جدید به سبک مدارس امروزی را در نایین تاسیس نمود. در سالهای 1296 شمسی تا 1307 فردی بنام میرزا جلال پیرزاده که ناظم مدرسه بود متوجه گردید که بسیاری از دانش آموزان علیرغم هوش و استعداد فوق العاده پس از اخذ تصدیق ابتدائی به دلیل ضعف اقتصادی بعنوان نیروی مولد کار در خدمت اقتصاد غالباً کشاورزی و کارگری خانواده قرار گرفته و ناچار به ترک تحصیل می باشند.
لذا در سال 1302 شمسی با هزینه شخصی کلاس فنی در مدرسه ایجاد نموده و از دو برادر بنامهای میرزا سید حسین و میرزا سید جواد سجادی که با هنر قالی بافی در منطقه اراک آشنا شده بودند دعوت به همکاری و آموزش نمود، که طی دو سال دانش آموزان با ذوق را با این هنر آشنا نمود. اگر چه میتوان این دو برادر را جزء اولین بافندگان فرش در نایین قلمداد نمود ولی مردم نایین از دیر باز با هنر بافتن زیلو، پلاس و گلیم و جامه های دست باف کرباسی با استفاده از پنبه های تولیدی در اقلیم کویر آشنا بوده اند و حتی سالیان متمادی با استفاده از موی شتر اصلی ترین جامه مردم «عبا» را تولید نموده اند.
بدین سبب میتوان به فراست و تیزبینی آن معلم دلسوز پی برد که با تغییر چرخه تولید و بافت، هنر بافتن مردم منطقه را به هنری پرسود و منفعت سوق داد. به موازات کار مدرسه بانوئی قالیباف که اصالتاً اهل اراک بوده و با فردی اهل نایین ازدواج نموده بود، در منازل به آموزش زنان و دختران همت گماشت و طولی نکشید که اولین کارگاه قالی بافی با مساعی فردی بنام حاج ملا قاسم صادقی در محله چهل دختران نایین شروع به تولید فرش نمود.
در ابتدا به دلیل نبود طرح و نقشه بومی از طرحهای اصفهان و ... استفاده می شد که به مرور افرادی همانند برادران حبیبیان خصوصاً حاج فتح اله حبیبیان، علی محمد رهنما، سید محمد برهانی، ولی اله شرعی، مرتضی پهلوان صفائی، با استعانت از طبیعت کویری و فرهنگ غنی مردم و با الهام از معماری و گچ بریهای مسجد جامع نایین « متعلق به قرن دوم تا چهارم هجری» به ابداع طرح و نقشه پرداخته و بافنده خلاق که با هنر بافتن از پیش بیگانه نبود دقت، نظم و سلیقه را چاشنی کار نموده و این محصول ظریف را جایگزین عبا (که با تغییر پوشش عمومی در حال منسوخ شدن بود) نمود.
از میان افراد فوق الذکر خانواده حبیبیان بعنوان یکی از بانیان صنعت فرش نقش اصلی و اساسی تری در جنبه های هنری و تزیینی فرش ایفا نمود که به دلیل کیفیت بالای فرشهای ابریشمی محصول کارگاههای آنان، با مارک نایین ـ حبیبیان به شهرتی عالمگیر دست یافته که بیشتر آن به کشورها اروپائی و آمریکایی به فروش رسیده و می رسد.
پس از تکثیر تصاعدی دارقالی در کمتر از دو دهه صنایع مادر و جانبی عمدتاً سنتی و دستی همانند نخ ریسی، نخ تابی، چله دوانی، نقشه کشی ، رنگرزی، رفوگری، قالیشویی و قالی سازی بطور کاملاً مستقل خودکفا و بومی در نایین بوجود آمد که بعنوان مثال برای رنگ آمیزی خامه با شیوه های کاملاً سنتی از مواد موجود در طبیعت همانند پوست انار، پوست گردو و روناس استفاده می گردد.
مواد اولیه مورد نیاز تولید فرش عبارت است از خامه، ابریشم، نقشه و طرح که بطور کلی نقشه حائز اهمیت بوده که ظرافت و رنگ آمیزی خارق العاده بعضاً 5/1 تا 2 برابر به ارزش آن افزوده و به نظر اهل فن نقشه خوب توانائی پوشاندن دیگر عیوب قالی را خواهد داشت.
از جمله نقشه های مورد استفاده می توان از طرحهای لچک و ترنج، شکارگاه، گلدانی، گلی مرغی، درختی یا جنگلی نام برد که با کاربرد رنگهای یشمی، کرم وسرمه ای در متن فرش و ترکیبات دیگر رنگها همانند عنابی، نخودی، قرمز، سفید در حواشی استفاده گردیده و از ابریشم برای ، برگها و ساقه گیاهان استفاده گردیده که این امر از تداخل رنگها جلوگیری می نماید.
معیار ظرافت فرش از لای نخ چله معین که در انواع 4 لا، 6 لا، 9 لا در نوسان بوده که نوع 4 لا کمیاب بوده و ظرافت تار و پود آن به حدی است که برای بافت نیاز به سرپنجه های نازک و برای نقشه خوانی نیاز به بینائی قوی است که این کار از عهده نوجوانان 8 تا 10 ساله ساخته است.
بافت قالی به روش گره زدن بصورت یک جفتی بوده که همانند بسیاری از کارها که تقلب در آن رایج بوده بعضاً دو جفتی هم گره زده می شود که البته باعث پایین آمدن کیفیت بافت می گردد.
بهرحال قالی های نایین بیشتر 6 لا و 9 لا بوده و اندازه مرسوم فرش های نایین بیشتر 6 و 9 متر بوده که متاثر از تقاضای بازار اندازه در نوسان می باشد. بطور مثال اندازه فرش موسوم به پشتی 80*20/1، اندازه قالیچه یا پرده ای 170*70/2 بوده و قالی 12 متر و 24 متر و حتی 1500 متر مربع تولید گردیده و در سالهای اخیر طرحهای ابتکاری گرد با قطرهای 60 سانتی متر و قطرهای 2 و 3 متر و حتی بیشتر بافته شده است. رج شمار بیشتر فرشهای نایینی بین 50 تا 70 گره در هر 5/6 سانتی متر یا 7 سانتی متر می باشد. متاسفانه در سالهای گذشته به دلیل سیاستهای انقباضی و جلوگیری از صادرات ، سرمایه گذار مجبور گردید تا مواد اولیه فرش و اهل فن آن را جهت تولید به کشورهای همسایه سوق داده که عملاً این صنعت در کشورهای مجاور نیز به طور ناخواسته احیاء گردیده و به مرور در حال قبضه بازار مصرف می باشد. از طرف دیگر بدلیل قیمت بالای مواد اولیه و قیمت پایین محصول داخلی و عدم صرفه اقتصادی، این حرفه با مشکلات عدیده روبرو بوده که با روی نیاوردن جوانان به آن، به تدریج منسوخ خواهد گردید، که می بایست متولیان امر جایگاه فرش را به عنوان یک کالای اقتصادی - صنعتی دوباره تعریف نموده و با کنترل و نظارت بر تمامی شئون، جایگاه آن را به عنوان یک کالای ارز آور در اقتصاد بین الملل حمایت و تقویت نمایند.
اگرچه هر انسان هنر دوستی در مقابل هنر سرپنجه بافنده سرتعظیم فرود می آورد ولی شاید به مصداق تمثیل عامیانه ((گوزه گر ازکوزه شکسته آب می خورد)) نسبت به این هنروران بی نام و نشان که با فرسایش قوای جسمانی خود به خلق نقشهای بدیع پرداخته و از دسترنج خود کمتر بهره مند گردیده اند غرق محبت و حتی تاثر خواهد گردید.
در پایان قطعه زیبای دختر قالیباف سروده شاعر توانای معاصر مرحوم جلال بقائی نایینی که با دستمایه قرار دادن این تمثیل شعری را به رشته نظم در آورده به عنوان حسن ختام درج می گردد.

تهیه و تنظیم:
محسن میرزابیگی نایینی
کارشناس مسئول سیاسی و اجتماعی

در امر نساجی شهرت نایین در سالهای قبل به عبای بسیار ظریف آن بود که از پشم شتر بافته می شد اما کم کم عبا بافی رونق خود را از دست داد و مردم این شهر نیز قالیبافی را جایگزین آن کردند.
سیسیل ادواردز در مورد قالی نایین می گوید: چون قالیبافان به ریسیدن کلافهای ظریف برای تهیه پارچه های نازک و ریز عادت داشتند، چله های قالیچه را طوری قرار دادند که در هر اینچ 2222 گره به دست آمد و به این ترتیب قالیچه هایی تهیه کردند که از لحاظ ریزی بافت تا آن موقع در ایران نظیر نداشت. چون جنسی جدیدی بود و میزان فرآورده نیز زیاد نبود، خیلی خوب به فروش رفت.
آغاز ورود و تجارت قالی نایین در تهران (پایتخت) رامی توان سال 1318 هجری شمسی، یعنی در سالهای آغازین جنگ دوم جهانی برشمرد. این جریان در پیشبرد هنر قالیبافی این منطقه بسیار مؤثر بودو باعث معرفی هر چه بیشتر آن گردید.
ادواردز در این مورد نیز می گوید: سپس جنگ جهانی آغاز گردید و بازار تهران رونق گرفت. در آن هنگام از نظر تازه به دوران رسیده های پایتخت هیچ کالایی خیلی خوب و یا خیلی گران نبود. پس قالیچه های نایین به تهران حمل گردید و در آن جا به عنوان ریز باف ترین و یکی از بهترین قالیچه های ایران شناخته شد.
توضیحات مذکور مربوط به اوضاع قالیبافی در نایین تا سال 1328 شمسی می باشد. اما با سپری شدن این برهه زمانی و آغاز شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جدید در جهان، بازارهای جدید و وسیع تری برای قالی نایین پدید آمد. به طوری که نه تنها باعث گرایش هر چه بیشتر مردم نایین به سوی این حرفه گردید، بلکه سبب تمایل قالیبافان سایر نواحی کشور نیز به امر تولید فرش نایین شد.
امروزه در منطقه نایین، قالیبافی جزء لاینفک زندگی مردم شده، به طوری که تقریباً در تمامی منازل حداقل یک دار قالیبافی برپاست و بیننده تیزبین در یک نگاه جهتگیری تمامی امور ظاهری و باطنی شهر را در راستای قالیبافی می بیند. آنچنان که نام نایین، تصویر گر شهری با کوچه و گذری پوشیده از قالی در جهان گردیده است.
در حدود سال 1310 هجری شمسی، نشر و انتقال قالی نایین به بخشها، روستاها و شهرهای همجوار آغاز شد. بدین ترتیب در منازلی که دار قالی برپا بود، در مقابل یکسال کار بدون مزد (به دختران طالب یادگیری که از روستاهای اطراف مراجعه مینمودند) آموزش قالیبافی می دادند. پس از این مدت کارآموزان خود اقدام به برپایی دار قالی در منازل خویش می نمودند و ایشان نیز تحت شرایط مذکور به آموزش قالیبافی مبادرت می ورزیدند. این جریان موجب انتقال این هنر – صنعت به روستاهای اطراف و شهرهای همجوار گردید.
مهمترین جهش توسعه، بخش خوربیابانک بود که توسط فردی به نام، رحیم رنگ آمیز نایینی که خدمتگزار اداره آموزش و پرورش نایین بود و سپس به بخش خور منتقل گردید، صورت پذیرفت
اما توسعه و گسترش فرش نایین به این جا نیز ختم نشد و به شهرها و مناطق مهم دیگر همچون: کاشمر، مشهد، آمل (مازندران)، چهار محال و بختیاری، اصفهان، فارس، زاهدان و غیره نیز راه یافت. و این در شرایطی بود که این شهرها عمدتاً خود از مراکز قالیبافی بوده و دارای قالی بومی خاصی بودند.

اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده قالیبافی بود، در این شهر تعداد زیادی کارگاه وجود داشت که در آن قالی های زربفت می بافتند.
اصفهان در زمان دسیسه های افغان آسیب فراوان دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد، ولی پس از چندی توانست رونق اولیه خود را به دست آورد.
در زمان قاجاریه قالی بافی اصفهان دوباره احیا شد و در جنگ جهانی اول اصفهان یکی از مراکز عمده تهیه قالیچه بود و پس از آن نیز بحران های زیاد اقتصادی تأثیری در کار قالی بافی نگذاشت چون قالیچه های آن بسیار ارزان تهیه می شد.
معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی اصفهان درخصوص تاریخچه قالی بافی در این استان به میراث آریا(chtn) گفت: تعداد رنگ های انتخاب شده در قالی های اصفهان بسیار محدود است که علت اصلی آن کم توجهی رنگرزان و تولید کنندگان به این مسأله است.
"احمد ادیب" با اشاره به اینکه در بافت قالی ها رنگ های طبیعی کاربرد کمتری دارد، افزود: در قالی های خوب بیشتر از رنگ های شیمیایی دندانه ای استفاده می شود.
وی ادامه داد: در روستاهای اطراف اصفهان نیز دارهای قالی زیادی وجود دارد که روی این دارها، قالی و قالیچه ها طرح شاه عباسی و سایر طرح های اصفهان بافته می شود.
وی با بیان اینکه رنگ های به کار رفته در این قالی ها بیشتر نباتی است، گفت: این رنگ ها از روناس، قارا، اسپرک، گنده یا گندل، پوست گردو، پوست انار و چند گیاه دیگر درست می شود.
ادیب به قالیچه های بختیاری و قالی های جوشقان اشاره کرد و افزود: این قالی ها در حال حاضر در روستاها و شهرهای اطراف اصفهان بافته می شود.
معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی اصفهان با بیان اینکه قالیچه های بختیاری بیشتر در روستاهای شهرکرد و چهارمحال و بختیاری بافته می شد، گفت: قالی و قالیچه های جوشقان نیز از زمان صفویه مشهور بوده و سابقه آن به پیش از زمان صفویان می رسد.
وی با تأکید بر اینکه نقش قالی جوشقان شکسته است، افزود: رنگ های این نوع قالی از بهترین رنگ های طبیعی انتخاب می شود و از 250 سال پیش تاکنون همچنان ثابت مانده است.
ادیب توضیح داد: در میمه واقع در سه فرسنگی جوشقان بر سر جاده اصفهان به تهران نیز قالی هایی با همان نقش شکسته جوشقانی اما ریزبافت و بهتر از کار خود جوشقان بافته می شود.
وی، با بیان اینکه در نایین نیز قالی های خاصی بافته می شود، گفت: صنعت قالی بافی در نایین در آستانه جنگ دوم جهانی آغاز شد و چون بافندگان آنجا همواره با پشم نازکتر سر و کار داشتند به بافتن قالیچه های بسیار ریزبافت پرداختند و از آنجا که میزان تولید کم و جنس بسیار خوب بود، بازار خوبی برای کالای خود یافتند.
معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی اصفهان ادامه داد: به این ترتیب قالی نایین که شاید بهترین قالی امروز ایران باشد، پدید آمد زیرا پشم نایین نازکتر و نرمتر از دیگر پشم های ایران است.
وی خاطرنشان کرد: شاید 90 درصد قالی های اصفهان دارای زمینه کرم رنگ با یک ترنج سر مدادی یا آجری و حاشیه ای با رنگ آجری تند و رنگ های فرعی است، زیرا در صنعت قالی بافی اصفهان بیش از 15 رنگ بکار برده نمی شود.